De minimumleeftijd waarop jongeren alcohol, tabaksproducten, dampwaren, kruidenrookproducten en softdrugs in coffeeshops mogen kopen is vastgesteld op achttien jaar. Hiermee geeft de overheid een duidelijk signaal af dat gebruik van middelen (met name voor jongeren) gezondheidsrisico’s met zich meebrengt.
Er blijken talloze risico- en beschermende factoren een rol te spelen bij het ontwikkelen van problematisch middelengebruik bij jongeren. Bij jongeren die te maken krijgen met jeugdhulp/jeugdbescherming zijn de risicofactoren voor problematisch middelengebruik in ruime mate aanwezig, waarbij risicofactoren en middelengebruik elkaar onderling versterken. Bekende risicofactoren voor het ontwikkelen van problematisch middelengebruik in jongeren zijn onder meer:
gebrekkige zelfcontrole en impulsiviteit;
oppositioneel opstandig of antisociaal gedrag;
andere psychische problemen, zoals angst, traumatisering en depressie;
lichte verstandelijke beperking (LVB);
op jonge leeftijd (aan het begin van de adolescentie of eerder) gestart met middelengebruik (waaronder ook tabak);
contact hebben (gehad) met residentiële hulp;
negatieve levensgebeurtenissen (verhuizing, scheiding, verlies van ouder enzovoort);
zoekende naar identiteit (met betrekking tot gender, seksuele oriëntatie enzovoort);
genetische belasting;
een traumatische voorgeschiedenis;
persoonlijkheidskenmerken die een risicofactor kunnen vormen voor het ontstaan van problematisch middelgebruik. Denk aan jongeren die zich hopeloos voelen of graag sensatie zoeken. Daarnaast zijn een hoge mate van extraversie en nieuwsgierigheid naar of openstaan voor nieuwe dingen risicofactoren;
disfunctionerend gezin;
ouders of broer(s)/zus(sen) met verslavingsproblemen;
armoede;
gebrekkige sociale controle;
normalisering van middelengebruik;
nabijheid van leeftijdgenoten die middelen gebruiken;
woonachtig in residentiële jeugdzorg.
Deze risicofactoren hangen op een complexe manier met elkaar samen. Middelengebruik kan de aanwezige risicofactoren bovendien versterken. Het Cumulatieve Risicomodel gaat ervan uit dat problemen vooral ontstaan als meerdere risicofactoren tegelijkertijd aanwezig zijn. Uit talloze studies blijkt dat de cumulatie van risico’s de kansen op allerlei problemen aanzienlijk verhoogt. Zijn er vier risicokenmerken aanwezig, dan vertienvoudigt de kans op het ontstaan van problemen. De achterliggende theorie van het Cumulatieve Risicomodel is dat een teveel aan stressoren leidt tot een ontregeling van de zelfregulatie van gezinsleden (vooral bij de ouders) en het gezin als geheel.
Beschermende factoren, of factoren die de kwetsbaarheid van individuen verminderen, zijn kenmerken die het effect van bestaande risicofactoren compenseren of opvangen. Ze maken jongeren minder kwetsbaar voor bijvoorbeeld het ontwikkelen van een probleem met middelen.
Enkele voorbeelden van beschermende factoren op verschillende niveaus zijn:
op individueel niveau: gebalanceerd temperament, vermogen tot zelfregulering, goede pro-sociale vaardigheden;
op gezinsniveau: hechting met verzorgers, duidelijke grenzen door en afspraken met ouders, kwalitatief goede opvoeding;
op het niveau van school: ruime aandacht voor ontwikkeling om eigen beslissingen te maken te beslissen en om problemen op te lossen;
op maatschappelijk niveau: positieve samenlevingsnormen, duidelijke regelgeving over prijs en beschikbaarheid (dat is in veel mindere mate mogelijk voor drugs dan voor alcohol en tabak).
Een goede en toegankelijke infrastructuur voor preventie en voor samenwerking tussen organisaties als onderwijs, zorg en welzijn is een beschermende factor voor zowel middelenproblematiek als psychische problemen.
OKO (voorheen het IJslandse preventiemodel) is een wetenschappelijk onderbouwde omgevingsbenadering om middelengebruik onder jongeren te voorkomen. Het model is gericht op het implementeren van beleidsmaatregelen en lokale interventies die risicofactoren voor middelengebruik verminderen, en beschermende factoren versterken binnen de domeinen gezin, peergroep (vrienden en leeftijdsgenoten), school, en vrije tijd. Lees meer over OKO.