De hoge prevalentie van comorbide aandoeningen betekent dat altijd de aanwezigheid van problematisch middelengebruik moet worden onderzocht bij gebleken psychische of gedragsproblemen, en omgekeerd.
In paragraaf 2.2 is beschreven dat veel klachten die ontstaan door middelengebruik door psychische problemen kunnen worden veroorzaakt en vice versa, en dat er in die gevallen vaak een wisselwerking tussen de psychische problemen en het middelengebruik is.
De psychiatrische comorbiditeit onder jongeren die door hun problematische middelengebruik in aanraking komen met de jeugdverslavingszorg is erg hoog: uit een internationale systematische review blijkt dat 60% van de jongeren met een stoornis in het middelengebruik een psychische stoornis heeft. Uit onderzoek blijkt dat 24% van de jongeren in de verslavingszorg ook ADHD heeft. Köck en anderen (2022) concluderen in een beschrijvende review dat persoonlijkheidsstoornissen, ADHD en affectieve stoornissen in jongeren het vaakst samengaan met stoornissen in het gebruik van een middel. De relatie gaat ook de andere kant op, is complex en hangt samen met veel factoren. Spaedy en anderen (2020) noemen angststoornissen en depressie als de meestvoorkomende comorbide stoornissen bij jongeren die middelen gebruiken, maar concluderen ook dat zulke comorbide stoornissen vaak onvoldoende gesignaleerd worden. Daarnaast is er ook een duidelijk verband tussen trauma en middelengebruik.
Er is vooralsnog weinig bekend over de relatie tussen (zwaar) middelengebruik en psychische problematiek onder adolescenten en jongvolwassenen. Het Youth In Transition (YIT) onderzoek tracht hier meer over in kaart te brengen. Dit longitudinale onderzoek kijkt onder andere naar (de voorspellers van) middelenstoornissen en comorbide psychische problematiek. De resultaten zijn nog niet bekend, maar zullen te zijner tijd terug te vinden zijn via www.youthintransition.nl.
Uit een Nederlands onderzoek naar de prevalentie van het samengaan van zwaar middelengebruik met psychische problemen onder adolescenten en jongvolwassenen (12-23 jaar) blijkt dat 33,7% psychische problemen of problemen in het middelengebruik rapporteert. Hiervan geeft 14,4% aan zwaar middelen te gebruiken, 15,5% geeft aan psychische problemen te ervaren. Van deze adolescenten en jongvolwassenen rapporteert 3,8% het gelijktijdig voorkomen van psychische problemen en zwaar middelengebruik. Deze 3,8% is bijna twee keer zo hoog als op basis van kans verwacht kan worden. Dit suggereert dan ook een causale relatie tussen psychische problemen en zwaar middelengebruik.