De laatste jaren is in Nederland een veelheid aan inventies, programma’s en methodieken ontwikkeld die tot doel hebben jeugdigen, hun ouders en gezinnen te ondersteunen als er sprake is van scheidingsproblematiek. Deze interventies zijn echter lang niet algemeen bekend, zijn vaak nog niet onderbouwd, worden niet in het hele land aangeboden en zijn nauwelijks nog op effectiviteit onderzocht.
De focus in deze richtlijn ligt op interventies gericht op de gehele periode voor, tijdens en na de scheiding. Vanuit de praktijk komt er steeds meer aandacht voor preventie. Beginnend ouderschap betekent ook een veranderend partnerschap. Er is tegenwoordig meer aandacht voor psycho-educatie en laagdrempelige programma’s gericht op de ondersteuning van partnerschap. Omdat scheidingen veel voorkomen, is het bovendien belangrijk dat we als samenleving het ‘fenomeen’ scheiding minder bijzonder en juist normaler gaan vinden. Dit om
spanningen en escalaties te voorkomen. Daarnaast betrekken interventies gericht op ouders in toenemende mate ook het sociale netwerk omdat dit een beschermende factor is.
Bij het maken van het overzicht van de interventies is gekeken naar nieuwe initiatieven die zijn opgenomen in het ZonMw-programma Jeugd op het thema ‘vechtscheiding’, naar programma’s die zijn gehonoreerd binnen de ‘Divorce Challenge’ (een initiatief van het ministerie van Justitie en Veiligheid om het aantal vechtscheidingen terug te dringen) en naar aanpakken die zijn genoemd in het verslag Scheiden…en de kinderen dan?. Daarmee pretendeert deze niet honderd procent volledig te zijn.
Bij de keuze voor het inzetten van een interventie in de praktijk wordt rekening gehouden met de mening en behoeften van de jeugdige en ouders. De voorkeur gaat uit naar interventies die zijn opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies en/of die goede resultaten laten zien in effectonderzoek. Het inzetten van interventies die niet zijn erkend door de Erkenningscommissie Interventies en zodoende niet zijn opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies wordt afgeraden.
Interventies opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies (DEJ) als goed onderbouwd:
Overige interventies:
Interventies die niet zijn erkend door de Erkenningscommissie Interventies:
Voor een overzicht zie bijlage 3 van de richtlijn.
Diverse van deze interventies worden op school aangeboden en zijn vaak zowel educatief als therapeutisch van aard. Het gaat om het verhelderen van verwarrende en pijnlijke zaken rondom de scheiding; het bieden van een veilige omgeving om moeilijke zaken te verwerken; het leren begrijpen van emoties; het leren omgaan met negatieve gevoelens en moeilijke gezinsomstandigheden; en het verbeteren van de communicatie tussen ouder en kind.
In de Databank Effectieve Jeugdinterventies zijn enkele interventies erkend als effectief volgens goede aanwijzingen en enkele interventies als goed onderbouwd. Het programma Dappere Dino’s is voor kinderen van zes tot acht jaar oud en is bedoeld om kinderen beter om te laten gaan met de veranderingen tijdens en na de scheiding. Uit een kleinschalige pilot in 2011 bleek dat de training een positief effect had op het functioneren van de kinderen (rapportage groepsleiders) en het totale probleemgedrag verminderde (rapportage groepsleiders en moeders). Uit een omvangrijke evaluatie in 2015-2017 door Jeugdformaat en TNO blijkt een positief effect op het welzijn van de kinderen en tonen de kinderen minder emotionele en gedragsproblemen.
!JES het brugproject (Jij En Scheiden) is gericht op kinderen van acht tot twaalf jaar.
De kindercursus gaat over het herkennen van en omgaan met emoties en mogelijk aanwezige irrationele ideeën. Ook worden communicatieve vaardigheden geoefend. Parallel loopt de cursus voor ouders, waarin ouders psycho-educatie krijgen en worden gestimuleerd om te schakelen naar collega-ouderschap.
Stoere Schildpadden richt zich op kinderen van vier tot zes jaar en is een preventieve groepsinterventie die tot doel heeft emotionele en gedragsproblemen bij kinderen na een scheiding van de ouders te voorkomen of te beperken. In Nederland is veranderingsonderzoek uitgevoerd naar deze interventie. De procesevaluatie toonde aan dat Stoere Schildpadden volgens groepsleiders en ouders op een succesvolle manier geïmplementeerd kan worden. De effectevaluatie toonde vooruitgang in het functioneren van de kinderen en een vermindering van psychosociale problemen.
Het KIES-programma is van 2009 tot 2012 op grote schaal onderzocht door middel van een gerandomiseerde, gecontroleerde studie (RCT). Belangrijke resultaten zijn dat kinderen van acht tot twaalf jaar die aan KIES hebben meegedaan minder probleemgedrag vertonen, meer prosociaal gedrag laten zien en minder problemen hebben met leeftijdsgenoten dan kinderen uit de controlegroep. De KIES-kinderen geven ook aan dat de relatie met hun vader verbetert en zij rapporteren minder gevoelens van schuld. Inmiddels is KIES uitgebreid met verschillende modules, deels ook voor andere doelgroepen (bijvoorbeeld ‘het bijzondere kind’). Deze aanvullingen zijn (nog) niet meegenomen in het erkenningstraject. Uitgebreide informatie over de inhoud en mogelijke effectiviteit van deze modules ontbreekt daardoor.
Wat zijn de werkzame elementen in de interventies die vooral gericht zijn op jeugdigen? Voorzichtige bevindingen uit onderzoek laten zien dat een aantal kenmerken van belang is (bron: Wat werkt bij scheiding?, Nederlands Jeugdinstituut, 2018):
Interventies opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies als goed onderbouwd:
Interventies met goede resultaten uit effectonderzoek of die in onderzoek zijn:
Overige interventies:
Voor een overzicht zie bijlage 3 van de richtlijn.
Ouderschap Blijft en Ouderschap Na Scheiding zijn de enige van deze interventies gericht op (ouders in) gezinnen die als ‘goed onderbouwd’ zijn erkend in de Databank Effectieve Jeugdinterventies.
Ouderschap Blijft is een vorm van omgangsbemiddeling en -begeleiding voor kinderen van nul tot twaalf jaar en hun scheidende of gescheiden ouders waarbij omgang met de uitwonende ouder niet plaatsvindt of problematisch verloopt. Aan de hand van onder andere psycho- educatie, mediatietechnieken, oplossingsgerichte gesprekstechnieken en motiverende gespreksvoering wil de interventie de communicatie tussen de ouders verbeteren en regelmatige omgang tussen kind en uitwonende ouder bewerkstelligen. Voor toepassing in wijkteams en Centra voor Jeugd en Gezin is een lichtere variant van de methodiek beschikbaar. Effectonderzoek is in voorbereiding.
Ouderschap Na Scheiding (ONS) is een vorm van omgangsbemiddeling voor gescheiden ouders van minderjarige jeugdigen die niet op eigen kracht met elkaar kunnen samenwerken bij de opvoeding van hun kinderen. Met behulp van onder andere mediation-technieken, oplossingsgerichte gesprekstechnieken en motiverende gespreksvoering helpt de interventie ouders om constructiever te overleggen en samen te werken en jeugdigen om onbelast contact met beide ouders te hebben. Als de ouders weer in een constructief gesprek zijn met elkaar worden de jeugdigen betrokken in de gesprekken.
Ouders Werken Samen is een vorm van ouderschapsbemiddeling en/of omgangsbegeleiding voor de LVB-groep (nul tot achttien jaar). Deze interventie heeft als doel de communicatie tussen ouders te verbeteren, het begrip van ouders over de gevolgen van hun eigen gedrag voor jeugdigen te vergroten, contact tussen kind en ouder te bewerkstelligen en ondersteuning uit het netwerk te versterken.
Ook is een aantal interventies bekend die nog niet zijn aangeboden aan de Erkenningscommissie van de Databank Effectieve Jeugdinterventies, maar waar inmiddels wel effectonderzoek naar is gedaan.
De werkwijze BRAM richt zich op het maken van goed werkende afspraken over de omgang met de kinderen en het stoppen van conflicten tussen de ouders. Het doel van BRAM is om de schade voor jeugdigen die betrokken zijn bij een vechtscheiding te beperken. Bij BRAM (ontwikkeld en uitgevoerd in Twente) werken justitie (Raad voor de Kinderbescherming) en hulpverlening (wijkteams) met elkaar samen om ouders die voor de rechter komen te helpen afspraken te maken over de opvoeding van en omgang met hun kinderen. Effectonderzoek loopt.
Kinderen uit de Knel is een groepsinterventie voor ouderparen en hun kinderen die zijn verwikkeld in een complexe scheiding met veel conflicten. Het doel van de interventie is om (weer) een veilig opvoedingsklimaat te creëren, zodat de jeugdigen zich optimaal kunnen ontwikkelen. Kenmerkend voor de interventie is dat deze systeemgericht is: niet alleen het gezin, maar ook het sociale netwerk wordt bij de interventie betrokken.
Parallel aan de bijeenkomsten voor de ouders is er een lotgenotengroep voor de jeugdigen. In een effectonderzoek is gekeken naar veranderingen bij jeugdigen en ouders na afloop van de interventie. Daarbij werd een voorzichtige afname van het aantal en de ernst van de conflicten tussen ouders gevonden. Tegelijkertijd werden nauwelijks veranderingen gezien in de negatieve gevoelens ten opzichte van de andere ouder. Jeugdigen gaven aan dat het goed met hen ging, maar tegelijk constateren de onderzoekers nog geen meetbare verandering in welzijn.
De ScheidingsATLAS is een preventieve interventie voor gescheiden ouders en ondersteunt ouders in hun ouderschap na een scheiding. De interventie heeft als doel ouders te informeren en hen in hun kracht te zetten. Daarnaast biedt de interventie concrete handvatten die gericht zijn op het ondersteunen van de jeugdigen en op de communicatie met de andere ouder. Er zijn twee verschillende vormen, een groepstraining en een individuele online-training. Deze interventie wordt momenteel op effectonderzoek onderzocht.
Triple P Family Transitions is een variant van het erkende Triple P opvoedprogramma, specifiek voor ouders in scheiding. Het is een intensieve oudertraining voor de begeleiding van ouders en hun kinderen bij scheidingsproblematiek. De interventie is gericht op conflicthantering en assertief communiceren, het leren hanteren van eigen emoties en die van de jeugdige, en kennis over de gevolgen van de scheiding (www.positiefopvoeden.nl). De module is op effectiviteit onderzocht in Australië en vanwege de positieve effecten vrijgegeven voor wereldwijde implementatie. In Nederland is een pilotstudie uitgevoerd naar de ervaringen van professionals en ouders met Triple P Family Transitions. Deelnemende ouders bleken na afloop tevreden over het programma. Onderwerpen waar ouders veel aan hebben gehad waren: tips en vaardigheden rond omgang met de andere ouder; omgaan met conflicten; ontspannen en rustig blijven; omgaan met je eigen emoties en de effecten van de scheiding op je kind.
Eigen Kracht Conferentie (EKC) is een methodiek die in de jeugdbescherming wordt ingezet als besluitvormingsmodel om gezinnen en hun netwerk in hun eigen kracht te zetten. Uit recent onderzoek van Dijkstra (2019) blijkt dat er weinig bewijs is voor de effectiviteit van EKC in de jeugdzorg. Dijkstra concludeert dat EKC niet effectiever is dan de reguliere werkwijze van jeugdzorg om tot een hulpverleningsplan te komen in termen van kindveiligheid en inzet van professionele zorg. De positieve resultaten die zij vond voor empowerment en sociale steun zijn klein en inconsistent over tijd en wegen bovendien niet op tegen de langere duur van het jeugdzorgtraject en de extra inzet van professionele begeleiding en behandeling van zorgaanbieders.
Wat betreft mediation blijkt uit een literatuurstudie van Geurts et al. (2015) dat het voor het welzijn van jeugdigen niet uitmaakt of hun ouders van vrijwillige mediation gebruik maakten dan wel de reguliere scheidingsroute volgden. De meeste studies laten wel minder conflicten tussen ouders zien als zij een mediationtraject hebben gevolgd. Daarnaast leven ouders die een mediationtraject hebben gevolgd afspraken beter na en zijn er minder vervolgprocedures.
Relatie-ondersteunende interventies:
Voor een overzicht zie bijlage 3 van de richtlijn.
Het aanbod aan relatie-ondersteunende interventies is wel ruim, maar in Nederland nog onvoldoende op effectiviteit onderzocht. Onderzoek naar de effecten van programma’s in het buitenland geeft het volgende beeld:
Vanuit de politiek en het werkveld komen steeds vaker geluiden dat meer aandacht voor de relatie tussen de ouders noodzakelijk is. Beleid en interventies zouden gericht moeten zijn op het bevorderen en versterken van duurzame relaties. Daarnaast blijkt steeds vaker dat meer aandacht nodig is voor de begeleiding bij de overgang van partnerschap naar ouderschap. De transitie van partnerschap naar ouderschap is een ingewikkeld proces waarbij veel complexe psychische processen in werking treden. Met name de uitdagingen van het samenwerken in de opvoeding en verzorging leidt bij veel jonge ouders tot problemen in de relatie en in het ergste geval tot scheidingen. Er zijn enkele preventieve interventies onderzocht. Deze onderzoeken tonen aan dat zulke interventies helpen om ouders beter door de transitie van partnerschap naar ouderschap heen te laten komen. De juiste mix tussen voorlichting over ouderschap, het oefenen van communicatievaardigheden en de mogelijkheid om de interventie vanaf thuis te doen, geeft de beste uitkomsten op het gebied van samenwerken in de opvoeding en het goed voorbereid zijn op het ouderschap.