A. Risico- en triggerfactoren

Zorgwekkende radicalisering is een complex proces, waarbij veel verschillende individuele, sociale en maatschappelijke factoren een rol spelen in verschillende combinaties. Deze voedingsbodem voor radicalisering kan voor iedereen anders zijn. Denk aan algemene gevoelens van frustratie over het eigen leven of de situatie in de wereld, een achtergestelde maatschappelijke positie, een slecht sociaal netwerk, gezinsproblematiek, algemene gevoelens van discriminatie en psychische/psychiatrische problemen. Er is nooit één enkele oorzaak, eerder een dynamiek in oorzaken. Tevens kunnen oorzaken van radicalisering per individuele jongere verschillen. Bovendien worden niet alle jongeren bij wie er sprake is van een voedingsbodem voor radicalisering, ook daadwerkelijk radicaal of extremistisch.

Kwetsbaarheidsindicatoren voor zorgwekkende radicalisering

Jongeren kunnen op allerlei manieren tot radicale ideeën worden aangezet, of in aanraking komen met boodschappen van extremistische groeperingen. Bijvoorbeeld door de invloed van familieleden of vrienden, of door rechtstreeks contact met extremistische groepen en organisaties. In toenemende mate verloopt dit proces (ook) online.

Het risico van zorgwekkende radicalisering kan samengaan met andere kwetsbaarheden. Mede op basis van kennis uit het buitenland (bijvoorbeeld richtlijnen rondom kinderbescherming in Sussex, Verenigd Koninkrijk), zijn de volgende kwetsbaarheidsindicatoren bij individuele jongeren, en mogelijke uitingen die deze met zich mee kunnen brengen, relevant:

Identiteitscrisis

• een jongere voelt afstand tot de eigen culturele, religieuze en of nationale achtergrond, en ervaart ongemak met zijn plek in de maatschappij
• een jongere ervaart vervreemding van de maatschappelijke waarden
• een jongere zoekt naar antwoorden op vragen over identiteit, geloof en het gevoel erbij te horen
• een jongere ervaart een gevoel van vernedering dat wordt veroorzaakt door ervaring met racisme of discriminatie of aspecten van het politiek beleid

Persoonlijke omstandigheden

• een jongere heeft een niet-stabiele thuisomgeving
• een jongere voelt zich geïsoleerd en ervaart een laag gevoel van eigenwaarde
• een jongere maakt zich los van bestaande vriendengroepen en raakt betrokken bij een nieuwe groep vrienden
• spanningen in de lokale gemeenschap
• gebeurtenissen in het land of de regio van herkomst
• percepties van onrechtvaardigheid
• gevoelens van mislukking
• afwijzing van het burgerlijk leven

Criminaliteit

• eerdere betrokkenheid bij criminele groepen
• ervaringen met gevangenschap
• slechte hervestiging/re-integratie

Factoren die zorgwekkende radicalisering beïnvloeden

Er zijn drie typen factoren die radicaliseringsprocessen bij jongeren beïnvloeden:

1. Risicofactoren, die de kans op het ontstaan en ontwikkelen van zorgwekkende radicalisering vergroten.
2. Triggerfactoren, die leiden tot een volgende stap of escalatie in het radicaliseringsproces.
3. Beschermende factoren, die de kans op zorgwekkende radicalisering verminderen. (zie B. Beschermende factoren)

Inzicht in risicofactoren en triggerfactoren kan van betekenis zijn bij het herkennen van zorgwekkende radicalisering. Het voordoen van een enkele of zelfs meerdere risico- of triggerfactoren hoeft echter niet per se tot radicalisering te leiden. Inzicht in de diverse risico- en triggerfactoren biedt ook aanknopingspunten om te bepalen welke organisaties en personen een rol kunnen spelen per gebeurtenis, of welke juist niet. Daarnaast biedt inzicht in al deze factoren handvatten voor preventieve aanpakken tegen zorgwekkende radicalisering.

Risicofactoren voor zorgwekkende radicalisering

Risicofactoren voor zorgwekkende radicalisering zijn factoren (gedragingen, omstandigheden, kenmerken) die de kans vergroten dat een radicaliseringsproces zich bij een jongere manifesteert. Een signaal van radicalisering is niet hetzelfde als een risicofactor. Omgekeerd kunnen risicofactoren wel een signaalfunctie voor radicalisering hebben. Een signaal is een actueel teken of kenmerk bij een jongere dat er iets aan de hand is (zie Bouwsteen 3: Signalering en oordeelsvorming). De verklaring daarvoor kan zijn dat er sprake is van zorgwekkende radicalisering, maar dit hoeft niet altijd zo te zijn.

Risicofactoren voor zorgwekkende radicalisering manifesteren zich op meerdere niveaus: op individueel niveau en in de omgeving, op sociaal en maatschappelijk niveau.

Individuele risicofactoren

Individuele kenmerken kunnen onderdeel zijn van de voedingsbodem voor zorgwekkende radicalisering. Denk aan leeftijd, de aanwezigheid van psychische en gedragsproblematiek en bepaalde drijfveren. Eén van de drijfveren die radicalisering kan aanwakkeren, is waargenomen onrechtvaardigheid. Ook pest-ervaringen, somberheid en angst, al of niet als gevolg van psychologisch trauma, kunnen risicofactoren zijn die kunnen bijdragen aan radicalisering.

Risicofactoren in de omgeving van de jongere

Risicofactoren in de omgeving van een jongere zijn:

• sociale factoren, zoals (ervaren) marginalisatie of (ervaren) discriminatie
• politieke factoren, zoals ‘wij-tegen-zij’- verhalen
• ideologische factoren, zoals salafistisch-jihadistische interpretaties van de islam of neonazisme
• culturele factoren en identiteitscrises
• rekrutering en sociale media
• groepsdynamiek, zoals vrienden die al actief zijn in een extremistisch netwerk

Vraag en aanbod van zorgwekkende radicalisering 

Ook het aanbod van radicale ideologieën (online en offline) is van invloed op zorgwekkende radicalisering. Jongeren kunnen kennisnemen van deze radicale ideologieën via onder andere propaganda, het ontmoeten van een radicaal persoon of het toetreden tot een radicale groep. Radicalisering is daarmee een samenspel van individuele risicofactoren, sociale risicofactoren (peers en familie) en de bredere voedingsbodem op het niveau van de samenleving aan de ene kant, en het aanbod van radicale ideologieën aan de andere kant

Dit wordt inzichtelijk gemaakt aan de hand van het vraag-aanbodmodel van Mellis (2007). Het vraag-aanbodmodel maakt inzichtelijk hoe radicale gewelddadige keuzen kunnen ontstaan in het samenspel van individuele factoren, sociale factoren (peers en familie), de bredere voedingsbodem op samenlevingsniveau én het aanbod aan radicale ideologieën:

• Vraag – Een jongere gaat op zoek naar zijn identiteit. Wie ben ik? Waar hoor ik bij? Wat moet ik doen? De antwoorden op die vragen vindt de jongere in interactie met zijn omgeving: familie, vrienden, school, buurtbewoners, ouders, jongeren met dezelfde vrijetijdsbesteding, enz. Hierdoor vindt identiteitsvorming plaats.
• Aanbod – In het zoeken naar antwoorden op deze vragen kunnen radicale idealen en ideologieën een aantrekkingskracht hebben. Deze idealen en ideologieën kunnen op verschillende manieren worden aangeboden (fysiek en online).
• De combinatie van de aantrekkingskracht van een ideologie of gedachtegoed en de voedingsbodem bij een individuele jongere biedt een ‘cognitieve opening’ voor het proces van radicalisering.

Triggerfactoren

Wat maakt dat gevoelens van ongenoegen en uitsluiting bij sommige jongeren het begin vormen van een radicaliseringsproces en bij anderen niet? Of wat maakt dat sommige jongeren die aan het begin staan van een radicaliseringsproces ‘door-radicaliseren’ en anderen niet? Het radicaliseringsproces bij een jongere is een interactie tussen push- en pull-factoren. De push-factoren duwen een jongere richting zorgwekkende radicalisering. Een jongere voelt zich bijvoorbeeld gediscrimineerd, uitgesloten of onrechtvaardig behandeld. De pull-factoren trekken een jongere over de streep. Onderdeel hiervan is de beschikbaarheid op het juiste moment van radicale boodschappen, bijvoorbeeld via sociale media. Of de aanwezigheid van relevante anderen die de jongere meetrekken in (verdere) radicalisering, zoals geradicaliseerde leeftijdgenoten of een (online) ronselaar.

Concrete gebeurtenissen zetten een radicaliseringsproces vaak in gang, of versnellen het proces. Een voorbeeld is de dood van een naaste, of het verbreken van een sociale relatie. Die gebeurtenissen heten ook wel triggerfactoren. Triggerfactoren kunnen een proces van radicalisering ook vertragen, of zelfs omkeren. Triggerfactoren onderscheiden zich van push- en pull-factoren door hun incidentele karakter. Het zijn geen omstandigheden, maar gebeurtenissen die zich onverwachts kunnen voordoen en een onmiddellijk effect hebben.

Triggerfactoren in een radicaliseringsproces spelen een rol op drie niveaus:

• Persoonlijk niveau: gebeurtenissen vinden plaats in de persoonlijke levenssfeer en zijn een persoonlijke ervaring. Denk aan de confrontatie met de dood van een naaste, problemen thuis, verlies van werk, schooluitval, directe ervaringen van discriminatie, racisme en uitsluiting, aanvaringen met autoriteiten en detentie.
• Groepsniveau: gebeurtenissen hebben te maken met groepen en sociale processen. Denk aan het verbreken van sociale bindingen, het ontmoeten van een radicaal persoon of ronselaar en de confrontatie met propaganda.
• Samenlevingsniveau: gebeurtenissen hebben betrekking op de Nederlandse samenleving of het wereldtoneel. Denk aan bekende personen of personen met veel status binnen de eigen groep die oproept tot actie, waargenomen kritiek of aanvallen door anderen op de eigen groep, overheidsbeleid dat wordt waargenomen als gericht tegen de eigen groep, en oorlogen en geweld tegen de eigen groep in het buitenland of tegen groepen waarmee men sympathiseert.

Met de Tool Triggerfactoren kunnen professionals snel nagaan wat zij kunnen doen om te voorkomen dat bepaalde factoren tot problemen leiden. De factoren zijn ingedeeld op persoonlijk niveau, het niveau van de groep en dat van de samenleving. De factoren kunnen een radicaliseringsproces in gang zetten en verder versterken. Niet elke factor is op zichzelf noodzakelijk of voldoende voor zorgwekkende radicalisering. Het gaat altijd om een combinatie van factoren in samenspel met omstandigheden en eigenschappen.

Triggerfactoren kunnen in verschillende fasen van het radicaliseringsproces plaatsvinden. Ze zorgen vaak voor de overgang van de ene naar de andere fase. De figuur toont twee mogelijkheden voor het verloop van zo’n proces (uit: Feddes et al., 2015).

Persoon A doorloopt een duidelijk ander proces van radicalisering dan persoon B. Bij beiden vindt echter geen lineaire ontwikkeling plaats van gevoeligheid voor radicalisering tot actie. Het proces verloopt soms traag en soms snel.

Deze wendingen en snelheidsveranderingen zijn indicaties van gebeurtenissen die als triggerfactoren in het radicaliseringsproces werken. Triggerfactoren representeren twee typen gebeurtenissen gerelateerd aan het radicaliseringsproces:

1. gebeurtenissen die een rol vervullen als katalysator en het proces versnellen of vertragen in de richting van verdere radicalisering of deradicalisering
2. gebeurtenissen die een keerpunt inleiden in het leven van een persoon en een proces van radicalisering in gang zetten of juist omkeren.

Typologieën van radicalisering

Afhankelijk van het type persoon en de bijbehorende drijfveren kunnen bepaalde triggerfactoren veel of juist weinig effect hebben. Over het algemeen zijn dergelijke typologieën vergelijkbaar voor verschillende verschijningsvormen van radicalisering (zoals rechts-, links- en moslimradicalisering). Op basis van wetenschappelijke literatuur is voor radicaliserende moslims bijvoorbeeld een onderscheid te maken in vier verschillende typen:

1. Typen van radicalisering, hun kenmerken en (potentieel) effect triggerfactoren (Feddes et al., 2015).

In haar proefschrift over extreemrechts activisme in Nederland kwam Sterkenburg (2021) tot een vergelijkbare indeling van typologieën/drijfveren voor rechtsradicalisering, te weten:

• Rechtsvaardigheidszoekers; in de extreemrechtse context gaat het dan onder meer om personen die zich door de overheid in de steek gelaten voelen of geliefden, vrienden of kennissen hebben die zich gedupeerd voelen of personen die vinden dat andere groepen zoals migranten in de samenleving worden voorgetrokken.
• Ideologische (zingevings)zoekers op zoek naar zingeving en houvast;
• Spanning (sensatie) zoekers op zoek naar spanning en avontuur;
• Sociale zoekers: personen die weinig aansluiting vinden in de reguliere samenleving en sociaal contact en verbondenheid zoeken en vinden in radicaal rechtse groepen.
• Politieke zoekers op zoek naar bredere steun voor het extreemrechtse gedachtegoed.