In Omgang met middelengebruik in de jeugdhulp en jeugdbescherming is aandacht besteed aan het gegeven dat middelengebruik kan voortkomen uit psychische problemen, maar dat anderzijds psychische problemen ook aanleiding kunnen zijn om middelen te gaan gebruiken. De psychiatrische comorbiditeit onder jeugdigen die door hun problematische middelengebruik in aanraking komen met de jeugdverslavingszorg is erg hoog: tussen de 60 en 88%.
Gezien worden de volgende stoornissen: gedragsstoornissen (aanwezig bij 62% van de jeugdigen in de jeugdverslavingszorg), stemmingsstoornissen (aanwezig bij 26%), ADHD (aanwezig bij 22%), posttraumatische stress-stoornissen (aanwezig bij 11%) en angststoornissen (aanwezig bij 7%). De antisociale gedragsstoornis komt voor bij 40 tot 70% van de jongeren met een stoornis in het gebruik van middelen.
Psychische problemen kunnen zowel voorafgaan aan als volgen op middelengebruik. Het gebruik van een psychoactief middel (waaronder tabak) kan gezien worden als een indicator van een verhoogd risico op psychische problemen, aangezien psychisch kwetsbare personen sneller geneigd zijn middelen te gebruiken. Bovendien blijkt er een grote overlap aanwezig te zijn tussen de risicofactoren voor psychische problemen en die voor cannabisgebruik, zoals regelmatig alcoholgebruik, roken, regelmatig spijbelen, school niet leuk vinden en regelmatig afwezig zijn door ziekte.
De hoge prevalentie van comorbide aandoeningen betekent dat altijd de aanwezigheid van problematisch middelengebruik moet worden onderzocht bij gebleken psychische of gedragsproblemen, en omgekeerd.
Een van de persoonlijkheidsfactoren die een risico vormen voor het ontstaan van alcoholmisbruik is angstsensitiviteit (kwetsbaarheid voor ontwikkeling van angststoornissen). Mensen die hoog scoren op angstsensitiviteit drinken meer en hebben een grotere kans op het ontstaan van problematisch drankgebruik. Alcoholgebruik zou hierbij als copingmechanisme fungeren. Sensation seeking is een andere persoonlijkheidsfactor die verband houdt met een verhoogd risico op zwaarder drinken en negatieve consequenties van het drankgebruik.